Het papieren spoor: op zoek naar informatie over voorouders in krankzinnigengestichten

Stel, je hebt een voorouder die verward was. Als de psychische aandoening kortdurend was of geen last veroorzaakte zul je hier geen archiefstukken over vinden. Dat is anders als de aandoening zo ernstig was dat de persoon in een krankzinnigengesticht ondergebracht moest worden. Als dat het geval is heb jij als familieonderzoeker geluk, want waarschijnlijk is er dan informatie over de opname, en zelfs misschien ook over de aandoening en de behandeling. Door deze informatie te achterhalen kun je een heel persoonlijk inkijkje krijgen in het leven en lijden van je voorouder. Maar hoe vind je die informatie? Al eerder gaf ik een aantal tips bij het speuren naar krankzinnige familieleden. In dit artikel wil ik laten zien hoe elke fase van ziekte van een persoon archiefsporen achtergelaten kan hebben.

Het familiearchief

In de eerste instantie werd doorgaans de zorg binnen de familie geregeld.

• Ondervraag familieleden. Zijn er geruchten of verhalen in de familie? Is er correspondentie waarin de ziekte van iemand genoemd werd? Heeft ooit iemand een dagboek bijgehouden of notities gemaakt? Heeft iemand brieven of rekeningen bewaard van bijvoorbeeld huisarts, apotheek of instanties? Dergelijke bronnen kunnen waardevol zijn voor je onderzoek.

Bevolkingsregistratie en burgerlijke stand

Als iemand werd opgenomen in een krankzinnigengesticht kun je hier soms sporen van terugvinden in de bevolkingsregisters en burgerlijke stand. Dit onderzoekje kun je gewoon online doen via bijvoorbeeld www.wiewaswie.nl of www.openarch.nl.

• Bevolkingsregistratie: wanneer iemand langere tijd opgenomen was in een inrichting, werd hij of zij vaak uitgeschreven uit het gemeenteregister met als plaats van bestemming de plaats waarin het gesticht zich bevond. Door de bevolkingsregisters te raadplegen kun je vaststellen of en wanneer dit gebeurd is.
• Trouwakte van kinderen: soms werd in de trouwakte genoteerd dat een ouder wegens krankzinnigheid niet in staat was toestemming te geven voor het huwelijk.
• Overlijdensakte: wanneer in de overlijdensakte de woonplaats afwijkt van de plaats van overlijden betekent dit dat de overledene tijdelijk elders verbleef. Was er op die plaats toevallig een gasthuis of een krankzinnigengesticht? En is de aangifte gedaan door een portier of bode? Het is natuurlijk niet zo dat iemand die in een gesticht werd opgenomen daar automatisch bleef tot zijn of haar dood, maar de sterfte in de gestichten was vrij hoog. Dit had te maken met de slechte gezondheid van sommige patiënten en het grote aantal ouderen met ernstige vormen van dementie.

Gemeentearchief

Als een patiënt niet (langer) door de familie verzorgd kon worden, moest hij/zij worden opgenomen in een inrichting. Dit was meestal een krankzinnigengesticht, soms een gasthuis met een speciale afdeling. Vaak trad de gemeente op als bemiddelende instantie.

• Raadpleeg het gemeentearchief van de woonplaats van de persoon. Veel is te vinden op www.archieven.nl, maar aangezien niet alle archieven hieraan deelnemen moet je soms bij een provinciaal/regionaal/gemeentelijk archief zijn. Binnen het gemeentelijke archief kun je het best zoeken binnen de stukken van bijzondere aard op trefwoord “krankzinnigen”. Je kunt hier rubrieken vinden als “toezicht op krankzinnigen” (Oerle), “verpleegkosten arme krankzinnigen” (Haarlem), “staat houdende opgave van de in de gemeente wonende krankzinnigen” (Roermond), “plaatsing van krankzinnigen” (Kampen). Of zo’n overzicht als deze uit Oss. Ook niet nader aangeduide correspondentie van het gemeentebestuur en gemeentelijke processen-verbaal kunnen informatief zijn. Er kan bijvoorbeeld een proces-verbaal opgemaakt zijn wanneer een persoon de orde verstoorde. Om kennis te nemen van de inhoud van dergelijke stukken zul je naar het archief toe moeten.

Kranten

Was de patiënt dermate kleurrijk, afwijkend of gestoord dat hij of zij de krant haalde? Of was er een gerechtelijke uitspraak over betaling van de verpleegkosten van een patiënt? Is iemand onder curatele gesteld? Dit kwam in de krant te staan.

• In www.delpher.nl kun je online zoeken op trefwoorden (zoals naam of initialen en/of plaatsnaam) in combinatie met jaartallen.
• Verwijzingen naar andere krantenbanken vind je hier .

Archief van de rechtbank

De eerste krankzinnigenwet van 1841 bepaalde dat de arrondissementsrechtbank moest toetsen of de opname in een krankzinnigengesticht rechtmatig was, op grond van een geneeskundige verklaring. Ook de krankzinnigenwet van 1884 bepaalde dat het Openbaar Ministerie een verzoekschrift (rekest) bij de rechtbank indienen vergezeld van een geneeskundige verklaring van een arts, wanneer iemand in een gesticht werd opgenomen. Bij plaatsing in een gesticht was er doorgaans eerst een maand observatie, dan stelde de geneesheer een verklaring op ten behoeve van het OM, waarna de rechtbank een besluit nam.  Na een half jaar werd er opnieuw beoordeeld, en vervolgens ieder jaar. Bij een langer verblijf in een inrichting zijn er idealiter dus verschillende rapporten te vinden.

• Raadpleeg het archief van de rechtbank onder wie de woonplaats ressorteerde. Dit zal meestal ondergebracht zijn bij een provinciaal archief (ook hier is www.archieven.nl een goed startpunt). Binnen de inventaris van de betreffende rechtbank kun je zoeken in de ingang burgerlijke zaken; “verzoekschriften of rekesten” naar “custodies” of “plaatsing in inrichting” of “verlenging plaatsing in inrichting”. Het is hierbij belangrijk dat je ongeveer weet wanneer de persoon verpleegd werd; meestal zit er geen index op. Omdat ieder rekest vergezeld werd van een verklaring van een arts kun je hier veel informatie vinden over de patiënt, de omstandigheden waarin hij/zij verkeerde en de aandoening. Ook de jaarrapporten over plaatsing van krankzinnigen in gestichten, als die bewaard zijn gebleven, zijn een waardevolle bron van informatie. Deze bronnen zijn niet online te raadplegen.

• Ook kun je in een rechtbankarchief het curateleregister raadplegen. Wat je hierin kunt aantreffen is de reden van curatelestelling (zoals: eigen verzoek, krankzinnigheid, verkwisting). Deze bron is niet online te raadplegen.

Patiëntregistratie van krankzinnigengestichten

Gestichten hielden een nauwkeurige administratie bij. Ze noteerden wie er wanneer werd opgenomen en werd ontslagen, op welke datum een rechterlijke machtiging werd afgegeven en verlengd werden en wie verantwoordelijk was voor de betaling van de zorg. Ook waren er registers voor het gebruik van dwangmiddelen, notities van de behandelend artsen en correspondenties. Per gesticht verschilt enorm wat er bewaard is gebleven: van namenlijsten tot uitgebreide observaties, behandeling, medicatie en toegepaste dwangmiddelen.

Via www.archieven.nl kun je patiëntgegevens van de volgende gestichten vinden:

Haags Gemeentearchief:
Krankzinnigengesticht Bloemendaal (1892-1907)
Pest- en Dolhuis (1578-1896)
Gemeentelijk Bestedelingenhuis Westeinde (1888-1972)

Het Utrechts Archief:
Willem Arntsz stichting te Utrecht (1840-1954)

Stadsarchief Deventer:
Sint Elisabethsgasthuis/Psychiatrisch ziekenhuis Brinkgreven (17e-20e eeuw)

Stadsarchief Rotterdam:
Archief van het Pest- en Dolhuis, later Stedelijk Krankzinnigengesticht te Rotterdam (1600-1909)
Psychiatrische Inrichting Maasoord (1909-1940)

Noord-Hollands Archief:
Direct van het Provinciaal Ziekenhuis nabij Santpoort te Bloemendaal (tot 1918 Meerenberg of Meer en Berg genoemd) (1894-1990)
Leprooshuis te Haarlem (1387-1856)
Rijkskrankzinnigengesticht te Medemblik (1884-1923)

Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven:
Archiefinventaris Franciscanessen van de H. Elisabeth (Huize St. Franciscus, Gilze) (1880-heden)

Regionaal Historisch Centrum Limburg:
Burgerlijke Instellingen van Weldadigheid te Maastricht (1798-1964) (psychiatrische afdeling van ziekenhuis Calvariënberg)

Regionaal Archief Dordrecht:
Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen, voorheen het Stads Krankzinnig- en Beterhuis geheten (1759-1898)
Leproos-, Arme Gevangenen- en Krankzinnighuis (1534-1762)
Gast- of Ziekenhuis, voorheen het Heilig Sacramentsgasthuis geheten (1311-1816)

Sociaal Historisch Centrum voor Limburg:
Vincent van Gogh Instituut, voorheen Broeders van de Liefde Sint Servaas en de Zusters van de Liefde Sint Anna te Venray (1905-2005)

• Binnen deze archieven bevinden zich de patiëntgegevens meestal in de inventaris achter de rubriek “stukken van bijzondere aard”.
• Let op: niet alle archieven en stukken zijn openbaar! Ik raad je aan eerst na te vragen of je de stukken daadwerkelijk mag inzien voordat je naar een archief afreist.
• De patiëntregisters van krankzinnigengesticht Coudewater in Rosmalen, Reinier van Arkel in Den Bosch en Voorburg te Vught zijn te raadplegen in het stadsarchief ’s-Hertogenbosch en online via www.erfgoedshertogenbosch.nl . Helaas vind je hier geen informatie over aandoeningen of behandeling.

Was jouw voorouder opgenomen in Coudewater?

Kijk dan of hij of zij in deze lijst voorkomt. Als dat zo is, kun je zijn/of haar casus terugvinden in het bijbehorende verslag.

Meer inzicht verkrijgen

Voor GenMagazine schreef ik in 2019 een artikel over krankzinnige voorouders, je kunt het hier teruglezen. Wil je meer weten over de gang van zaken in een gesticht? Of vraag je je af wat patiënten van dag tot dag deden? Wil je weten welke behandelingen toegepast werden? Hoe zat het met standsverschillen? Misschien heb je iets aan mijn artikelen (bijvoorbeeld over locaties van gestichten, over gesticht Coudewater, voeding en leefomstandigheden en dwangmiddelen). Verder kun je online veel informatie vinden over historische psychiatrie, verschillende gestichten, diagnoses en behandelingen. Een aantal verslagen van inrichtingen bevatten casussen van patiënten. Met een beetje geluk is die casus net jouw voorouder! Hier wat voorbeelden:

• www.hetoudegesticht.nl: veel informatie over historische ziektebeelden en behandelingen
• www.delpher.nl boeken, bijvoorbeeld Geschiedenis van het Pest- en Dolhuis der gemeente Rotterdam – J. van der Leen (1934) of Over gezingsverpleging van krankzinnigen, rapport uitgebr. aan de Nederlandsche Vereeniging voor Psychiatrie en Neurologie (1902), en Studien over krankzinnigheid en gemoedslijden; een leerboek voor de kennis der krankzinnigheid en de geneeskundige verpleging van krankzinnigen (1860)
• Ook in Google Books zijn veel historische publicaties van instellingen gratis als e-book te vinden. Bijvoorbeeld: Jaarverslag van het Geneeskundig gesticht voor minderjarige idioten (‘s-Gravenhage) (1855), Geschiedenis van het krankzinnigen-gesticht te Utrecht (1863), Meerenberg en de krankzinnigen – E. Gerdes (1876)
• www.archive.org: onder andere het Verslag over het vijftienjarig bestaan van Coudewater, waarvan ik veel patiënten heb geïdentificeerd. Was jouw voorouder daar ook bij? De volledige lijst vind je hier.

Ik hoop dat je met behulp van deze tips weer een stapje verder komt met je onderzoek. Heb je aanvullingen voor mij of een mooie vondst gedaan? Ik hoor het graag! Je kunt een reactie achterlaten of mij een persoonlijk berichtje sturen.